Διαβάστε επίσης +-
Η ίδρυση της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου χρονολογείται περί το 1340. Στα αριστερά της εισόδου σώζεται το ασκητήριο του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτου. Πρόκειται για κοιλότητα του βράχου, η οποία διαμορφώθηκε σε ενδιαίτημα και προσευχάδιο. Σήμερα, ανακαινισμένο πλέον, λειτουργεί ως παρεκκλήσιο. Σύμφωνα με την Διαθήκη του οσίου Αθανασίου, το μοναστήριο αφιερώνεται στην Παναγία Μετεωρίτισσα Πέτρας. Η παράδοση αναφέρει ότι ο ναός ήταν ενταγμένος στο εν λόγω σπήλαιο.
Η βούληση του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη για ίδρυση κοινοβίου, κατά τα αγιορειτικά πρότυπα, θα επιβάλει την οικοδόμηση νέου καθολικού. Ετσι, με την συνδρομή σέρβου ηγεμόνα, πιθανότατα του Συμεώνος Uroš Παλαιολόγου, ανεγείρεται ναός προς τιμήν του Μεταμορφωθέντος Χριστού.
Το καθολικό αυτό, πιθανότατα σταυρεπίστεγης καλύψεως, έμελλε να ανακαινισθεί λίγα χρόνια αργότερα από τον διάδοχο του οσίου Αθανασίου, τον βασιλέα Ιωάσαφ Παλαιολόγο (1350-1422). Τον χρόνο της ανακαινίσεως σημειώνει χρονία στο παράθυρο της κόγχης του ιερού Βήματος, (στο επίκρανο): ΕΤ(ΟΥΣ) ,ϛω/ϟϛ[6896=1387/8]. Μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα εκπονείται στην μονή του Μεγάλου Μετεώρου κατά την διάρκεια του 16ου αιώνα, με πρωτοβουλία του ηγουμένου Οσίου Συμεών, τρίτου κτίτορος της Μονής. Επί ηγουμενίας του ξεκινάει η ανέγερση του νέου καθολικού, η οποία ολοκληρώνεται στα 1544/45.
Ο αρχιτεκτονικός τύπος του νέου καθολικού της Μονής μπορεί να ορισθεί ως σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος. Μπορεί δε επίσης να χαρακτηρισθεί ως «αγιορειτικού» τύπου, εφόσον διαθέτει χορούς και ευρύχωρη κιονοστήρικτη λιτή. Προς Βορράν του καθολικού έχει διαμορφωθεί ξυλόστεγη σήμερα στοά με σταυρόσχημους πεσσούς. Εδώ μπορεί κανείς να θαυμάσει τον κρεμαστό κόπανο, δηλαδή το ευμέγεθες ξύλινο σήμαντρο.
Τον επισκέπτη-προσκυνητή εντυπωσιάζουν οι καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες του περίφημου «κρητικού» ζωγράφου Τζώρτζη, τον οποίο φαίνεται να πρότεινε στον τότε ηγούμενο Συμεών ο μητροπολίτης Λαρίσης Νεόφυτος Β , ανεψιός του αγίου Βησσαρίωνος. Θαυμαστό είναι επίσης το ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο εικονοστάσιο του καθολικού. Η σημερινή του εικόνα διαμορφώνεται στα 1791, επί ηγουμενίας του Παρθενίου Ορφίδη, του Μελωδού. Μπροστά από το τέμπλο αυτό, στα δεξιά, βρίσκεται το προσκυνητάριο με την εφέστια θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Μετεωρίτισσας (14ος αι.). Έτερη θαυματουργή εικόνα είναι τοποθετημένη σε προσκυνητάριο της Λιτής του καθολικού. Πρόκειται για την αρχαία εικόνα της Παναγίας Λοξαδιώτισσας. Στο ίδιο χώρο βρίσκεται ο τάφος του αγίου Αθανασίου και τα άγια λείψανα των οσίων κτιτόρων του μοναστηρίου.
Η τράπεζα της Μονής του Μετεώρου (1557) θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες, εξ απόψεως αρχιτεκτονικής (σώζεται η περιφερής μονολιθική τράπεζα του ηγουμένου). Αποτελεί χορηγία του ηγουμένου Οσίου Συμεών του εξ Ιωαννίνων. Πρόκειται για ορθογώνιο δρομικό κτήριο, με κόγχη στην ανατολική πλευρά. Αξονική κιονοστοιχία εκ πέντε σπονδυλωτών κιόνων στηρίζει την ανωδομή του κτηρίου.
Η κάλυψη διαμορφώνεται με θόλους σε μεγάλη ποικιλία (σταυροθόλια, ασπίδες, σκαφοειδείς). Αξίζει να σημειωθεί ότι την εν λόγω τράπεζα κοσμούν δύο από τα αρχαιότερα μανουάλια, τα οποία προφανώς ήταν σε χρήση στα χρόνια των οσίων κτιτόρων Αθανασίου και Ιωάσαφ. Η αξία τους είναι μεγάλη, καθώς πρόκειται για σπάνια εκκλησιαστικά σκεύη της βυζαντινής περιόδου.
Πλάι στην τράπεζα, και προς Βορράν, είναι κτισμένη η εστία, δηλαδή το μαγειρείο της Μονής. Η εστία συντάσσεται αρχιτεκτονικά με τον καθιερωμένο μοναστηριακό τύπο. Τον ημισφαιρικό θόλο επιστέφει τρουλλίσκος, τα παράθυρα του οποίου χρησιμεύουν για την έξοδο του καπνού. Στο μέσον του μαγειρείου υφίσταται μεγάλη πυροστιά όπου τοποθετούνταν ευμεγέθης λέβητας (κοινώς καζάνι).
Τον Ιούλιο του έτους 1572, σύμφωνα με την εντοιχισμένη πλίνθινη επιγραφή, ανεγείρεται το διώροφο νοσοκομείο-γηροκομείο του μοναστηριού. Το κτήριο ήταν θολωτό με εστία στο μέσον και τοξωτή στοά. Στα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργούσε ως αποθήκη. Εντούτοις, το παρόν κτήριο αποτελεί προϊόν αναστηλώσεως των τελευταίων ετών. Ο ισόγειος χώρος, αλλά και ο όροφος λειτουργεί σήμερα ως Μουσείο ιερών κειμηλίων, χειρογράφων, εικόνων κ.α..
Η Ιερά Μονή του Αγίου και Μεγάλου Μεγάλου, ως μία εκ των αρχαιοτέρων και σπουδαιοτέρων μονών της Ελλάδας, διαθέτει μεγάλη και αξιόλογη συλλογή βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων. Άλλες από αυτές σώζονται στο καθολικό και στα παρεκκλήσια της Μονής, άλλες είναι εκτεθειμένες στον ισόγειο χώρο του Μουσείου.
Οι παλαιότερες από τις βυζαντινές εικόνες του Μετεώρου χρονολογούνται στον 13ο αιώνα. Πρόκειται για την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Λοξαδιώτισσας, για την οποία ήδη έγινε λόγος, και την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας, η οποία έχει συσχετισθεί με τον Όσιο Αθανάσιο. Ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της Μονής έχουν δύο ακόμη εικόνες, τις οποίες δώρισε στο παλαιγενές μοναστήριο η Μαρία Παλαιολογίνα (1360-1384), αδελφή του οσίου Ιωάσαφ. Στον ίδιο χώρο εκτίθενται επίσης αριθμός εικόνων επώνυμων ζωγράφων, όπως του Θεοφάνη του Κρητικού, και του Τζώρτζη.
Στον όροφο του Μουσείου εκτίθενται πολλοί χειρόγραφοι κώδικες και είκοσι λειτουργικά ειλητά. Μεγάλης ιστορικής αξίας είναι το εκ περγαμηνής ειλητάριο με την Λειτουργία του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, συντεθέν παρά του γραφέως Γαβριήλ (12ος αι.).
Το αρχαιότερο από τα χειρόγραφα της Μονής – αλλά και το παλαιότερο χρονολογημένο χειρόγραφο στον ελλαδικό χώρο – ανήκει στον 9ο αιώνα. Πρόκειται για τον περίφημο κώδικα αριθ. 591, με τις Ομιλίες του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Το εν λόγω χειρόγραφο γράφτηκε από τον μοναχό Ευστάθιο το έτος 861/2. Σπουδαίος είναι επίσης ο υπ’ αριθμόν 106 κώδικας (9ος/10ος και 16ος/17ος αι.), στον οποίο σώζονται εμβόλιμες μικρογραφίες Ευαγγελιστών σε περγαμηνή. Στα 1088 χρονολογείται περγαμηνός κώδικας με Λόγους και επιστολές πατέρων της Εκκλησίας, γραμμένος στην Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Το έτος 1385/6 φιλοτεχνείται ο υπ’ αριθμόν 555 κώδικας με την συνδρομή του κτίτορα της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου, Ιωάσαφ: + εγράφη η παρούσα βίβλος του Μετεώρου δια συνδρομής και εξόδου βασιλέως, του ως αληθώς εν μοναχοίς οσιωτάτου κυρού Ιωάσαφ δια χειρός χαρτοφύλακος της αγιωτάτης επισκοπής Τρικκάλων ιερέως Θωμά του Ξηρού. Επίσης πολλοί είναι οι κώδικες, οι αφιερωμένοι από τον μητροπολίτη Λαρίσης Ιωάσαφ, μεγάλου ευεργέτη του Μετεώρου.
Παράλληλα με τους θεολογικούς και λειτουργικούς, υφίστανται κώδικες της λεγόμενης «θύραθεν» γραμματείας. Πρόκειται για έργα αρχαίων κυρίως συγγραφέων – του Ομήρου, του Ησιόδου, του Σοφοκλέους, του Δημοσθένους, του Αριστοτέλους κ.α. – αλλά και για έργα της νεότερης γραμματείας. Η γραμματεία αυτή περιλαμβάνει φιλοσοφικά, χρονογραφικά και γραμματικά κείμενα, ιατρικές συναγωγές, επιστολάρια, μαθηματάρια, σπανίως δε δημώδη κείμενα, σε πεζό η σε έμμετρο λόγο.
Άκρως σημαντική κρίνεται επίσης η συλλογή των αρχετύπων, δηλαδή των δυσεύρετων πρώτων εκδόσεων της Βενετίας, και δη του επιφανούς ουμανιστή εκδότη Άλδου Μανούτιου (editiones aldinae). Σώζονται, λόγου χάριν, έργα Γραμματικής, όπως του Απολλωνίου Γραμματικού (Περί Συντάξεως, 1495), και Λεξικά, όπως του Σουΐδα (Σούδας), σε έκδοση του Δημητρίου Χαλκοκονδύλη του έτους 1499), και του VarinusPhavorinus (1523), πόνω τε και επιδιορθώσει Ζαχαρίου Καλλιεργίου του Κρητός. Σημαντική είναι επίσης η παρουσία δραματικών και λογοτεχνικών έργων της αρχαιότητας, όπως του Θεοκρίτου (Ειδύλλια), του Θεόγνιδος (Γνώμαι), του Ησιόδου (Θεογονία), σε έκδοση του Άλδου Μανούτιου (1495), και των τραγωδιών του Σοφοκλέους, επίσης σε έκδοση του Μανούτιου (1502).
Στις προθήκες του Μουσείου εκτίθεται ελεφαντοστέινο πλακίδιο,το οποίο χρονολογείται στον 10ο η 11ο αιώνα, αλλά και δύο μολύβδινα «κουτρούβια», δηλαδή φιαλίδια, τα οποία προέρχονται από το Μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου στην Θεσσαλονίκη.
Εκτίθενται επίσης σειρά ξυλόγλυπτων σταυρών, θαύματα υπομονής και δεξιότητας, αλλά και ιερά σκεύη, όπως το υστερογοτθικής τεχνοτροπίας άγιο Ποτήριο (15ος αι.), η στεφάνη του οποίου κοσμείται με έξι επίθετα αργυρά ανάγλυφα, με τεχνική champlevé (τα σμάλτα έχουν εκπέσει). Ένα από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα κειμήλια της Μονής του Μετεώρου είναι επίσης «καθιστό» θυμιατήριο (κοινώς κατζίο). Το αρχαιότερο τμήμα του θυμιατηρίου δύναται να χρονολογηθεί στα τέλη του 14ου η στις αρχές του 15ου αιώνα.
Ιδιαίτερος λόγος αξίζει να γίνει για τον μέγα επιτάφιο της Μονής, ο οποίος χρονολογείται στον 14ο αιώνα.
Στο μέσον του ιερού πέπλου δεσπόζει η μορφή του νεκρού Χριστού, ενώ στις γωνίες εικονίζονται τα Σύμβολα των ευαγγελιστών. Στο Μουσείο εκτίθεται επίσης υψηλής πνοής και τεχνικής υστεροβυζαντινό καμπτό επιτραχήλιο, το οποίο συνδέεται με την περίοδο παρουσίας του οσίου Ιωάσαφ στην μονή του Αγίου και Μετεώρου.
